پەشێو بۆ بێدەنگە؟

 

جارجار لێرە ‌و لەوێ پرسیار دەكرێ‌: گەلۆ لەو رۆژگارە دژوارەدا كە خاك و خەڵكی ئێمەی پێدا تێپەڕ دەبن، عەبدوڵڵا پەشێو بۆ بێدەنگە؟ ئەوانەی ئەو پرسیارە دەكەن، بەزۆری كەسانی شەیدای شیعر و هەڵوێستی ئەو شاعیرە نەتەوەییەن. ئەوان دەیانەوێ لە هەڵوێستی پەشێو ئاگاداربن هەتا هەستی پەنگخواردوویان لە فۆڕمی باڵای هۆنراوەی شاعیرە دەروەستەكەیاندا ببیننەوە. هەشن بۆنی بوغزاندن لە پرسیارەكەیان دێ. ئەوان دەیانەوێ لە فۆڕمی پرسیاردا تانەی كەمتەرخەمی لە پەشێو بدەن، بەڵام بەڕاست، پەشێو بۆ بێدەنگە؟ بۆ لە بەرامبەر ئەم هەموو كارەساتە نەتەوەیی و داوەشانە سیاسی- ئەخلاقییەی دنیای ئێمەدا، بێدەنگیی هەڵبژاردووە؟ 

لەم نووسینەدا من لە هۆكاری بێدەنگی، یان كەمدەنگیی پەشێو لە ئاست پرسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان، رادەمێنم. هەرچەند پەشێو لە شیعرێكدا دەڵێ ''پەلەم لێ مەكەن! منیش پێلێكم، بێ ئۆقرە و ئارام، هەردەم بەڕێوە، بەدەگمەن... دەریا. دەنكە گەوهەرێك لە مستم دەنێ. ئەویش رادەدەم بۆ كۆشی ئێوە!". بەڵام من كەمبێژیی پەشێو وەك هۆكارێك بۆ بێدەنگیی لە ئاست هەلومەرجی هەنووكەیی ئێمە نابینم. بە لێوردبوونەوەی من، هۆی بێدەنگیی پەشێوی شاعیر سێ خاڵی دیكەن:

یەكەم: هۆ ئەوەیە كە پەشێو، شاعیری دیاردەكانە نەك رووداوەكان. بابەتی وەك پرسی رزگاریی نەتەوەیی، براكوژی یاخود نابەرپرسیاریەتیی دەسەڵاتداران و تادوایی، رووبەرێكی فراوانیان لە بەرهەمە ئەدەبییەكانی پەشێو داگیركردووە، بەڵام لە ‌زۆربەی دەقەكاندا، مامەڵەی پەشێو لەگەڵ ئەو بابەتانە، مامەڵەیەكی رەخنەگرانەیە لەگەڵ دیاردەیەك نەك چەقبەستن لەسەر رووداوێكی دیاریكراو. 

ئەو شیعرانەی پەشێو بۆ رووداوێكی دیاریكراو نووسیونی، زۆر نین (لێرەدا مەبەست شیعری لیریك نییە‌). لەناو ئەو شیعرانەشدا، كەمن ئەو دەقانەی دەچنە خانەی شاكارە ئەدەبییەكانی پەشێوەوە (هەرچەند لەناو ئەو دەقانەشدا، تاكوتەرا، شیعری وا هەیە كە سەبارەت بە رووداوێكی دیاریكراوە، بەڵام دەقێكی باڵای ئەدەبیشە بۆ نواندنەوەی دیاردەیەكی گشتیتر).

دووەم: هۆی بێدەنگیی پەشێو، دەشێ ئەو شتەبێ كە‌ بۆخۆی ناوی ناوە مەودای نێوان كاتی ''هەڵڕشتن'' و كاتی ''داڕشتن''ی دەق. شیعرەكانی پەشێو – بەو شێوەیەی‌ دەكەونە بەر دیدەی ئێمە - ناشێ كتومت ئەو دەقانە بن كە لە دۆخی سروشتیی لەدایكبوونیاندا، چاویان بەدنیا هەڵهێناوە. هەرچەند فۆڕمی زگماكیی دەق، هەمیشە پەتیترین فۆڕمە، بەڵام كامڵترین فۆڕم نییە. 

هەربۆیە پەشێو ناخوازێ دەق لە فۆڕمی نابەدڵ و لەگوێن خۆی ناكامڵدا، چاو بەدنیای خوێنەر هەڵهێنێ. رەوتی درێژخایەنی جوانكاری لە فۆڕمی شیعردا ناهێڵێ پەشێو – وەك هێندێك شاعیری دیكە-  بە ‌بەردەوامی و بەدڵی خوێنەر، لەسەر خەت بێت. پەشێو بەرامبەر بە كارەساتەكان بێ هەست نییە‌، بەڵام رەنگە هیچ كارەساتێك ئەوەندەی بڵاوبوونەوەی دەقەشیعرێكی خۆی كە فۆڕمی كۆتایی وەرنەگرتبێ، نەیهەژێنێ! 

ئەم ئاستە تاقەتپڕووكێنە لە فۆڕمالیسم و هەستیاریی بەرامبەر بە رووكاری دەقێكی ئەدەبی، رەنگە بەلای زۆرمانەوە‌ غەریب بێت، بەڵام ئەمە راستییەكە. بەلای پەشێوەوە زمان، یان فۆڕمی دەربڕین، بابەتێكی نامووسییە! پەشێو چ وەك زمانناسێكی ئاكادیمیك و چ وەك خەمخۆرێكی نەتەوەیی، لە ئاست پرسی زمان هەستیارە. هەستیاریی پەشێو هەڵبەت هۆكارێكی تایبەت و بگرە گرینگتریشی هەیە: زمان لای پەشێو، زێدێكە بۆ هەبوون. لە غوربەتی پەشێودا،‌ زمان كوردستانێكە لە وشە و هێما‌. نیشتمانێك كە پەشێو نایەوێ سەروەرییەكەی بەدەردی سەروەریی نیشتمانە جوگرافیاییەكەی بچێت. هەربۆیە بەرامبەر بە خشت بە ‌خشتی ماڵۆچكەی ئەم نیشتمانە هێماییەی خۆی، هەستیار و بەپارێزە.

لێرەوە، بەدووری مەزانن كارەساتەكانی ئەم ماوەیەش بووبنە هۆی ''هەڵڕشتن''ی دەقی ئەوتۆ، كە رەنگە شاعیرەكەمان جارێ لە ''داڕشتنیان'' نەبووبێتەوە!

سێیەم: هۆی بێدەنگیی " قەڵەمە دەنووكسوورە ئاتەشییەكە"ی پەشێو، كە دەشێ بنەڕەتیترین هۆكاریش بێت، پتر وەك جۆرێك لە سڵەمینەوە دەچێ تا بێدەنگی. بێدەنگیی پەشێو، زۆرتر وەك سڵەمینەوەی فاڵگرێك وایە لە خوێندنەوەی لەپی دەست و، ماندوو لە دركاندنی بەردەوامی شیمانەی كارەساتە ناخۆشەكانی داهاتوو. لەخوێندنەوەی لەپی دەستی نیشتماندا، گەلۆ، پەشێو چی ماوە بۆ نەتەوەكەی باس نەكردبێ؟ شیعری پەشێو شاهیدن كە ئەو، لە دووندێكی بڵندتر لە پێگەی شاعیرێكەوە، پێشگۆیەك بووە بۆ بەئاگاهێنانەوەیەكی پێشوەخت لەو كارەساتانەی نەدەبووایە رووبدەن.

ئەو كاتانەی خەڵكی ئێمە سەرمەستی ئەو شەرابە خوێنینە بوون كە شۆڕشگێڕانی ساڵانی شەستەكانی كوردستان ناویان لێ نابوو "كوردایەتی" و، بە مەزەی مزری "براكوژی"یەوە نۆشی هۆشی كوردیان دەكرد، ئەوە پەشێو بوو بەزمانێكی سادە و خۆمانە، روو لە منداڵانی نزیك نیو سەدە پێش ئێستامان، دەیگوت "سبەی ئێوە كە گەورە بوون \ رەنگە زۆرتان بەرگوێ كەوێ/ باسی ئێمە و ئازایەتی/ باسی ئێمە و كوردایەتی/ بەڵام نەكەن بڕوا بكەن/ هەمووی درۆن، درۆی پەتی!". هەر لەو سەردەمەوە، كەم نەبوون ئەوانەی تانەی ''بەزین'' و ''دڵساردكردنەوەی خەڵك''یان لە پەشێوی تازە پێشگەیشتووی ئەو رۆژگارە دوورانە، دەدا. 

پەشێوێك كە خۆی گوتەنی "بەرەو رووی سیستمی بیركردنەوەی ئەوان رۆژان" ببووەوە. تەنزی تاڵ ئەوەیە‌، وانەكانی پەشێو نەیانتوانی ''منداڵەكان'' لە تەپكە و داوی ئەو سیستمی بیركردنەوەیە بپارێزن كە پەشێو لێی دەسڵەماندنەوە. لە دوای "دوانزە وانە بۆ منداڵان"، ئەوەی پەشێو روو بەخەڵكی خۆی گوتبێتی، دووپاتكردنەوەیە. دووپاتكردنەوەیەكی ناچارانە و پەرۆشانە، بۆ نەتەوەیەك كە بەشێوەیەكی دڵتەزێن بەدەست ‌"زاكیرەی كزی مێژوویی" خۆیەوە گرفتارە.

ئەو سەردەمەی وڵات بۆ ئۆتۆنۆمی كرابوو بە ئاشی خوێن، ئۆتۆنۆمییەك كە ' نە خەندەیە، نە گریانە\ نە مردنە، نە ژیانە!'' ئەو رۆژگارانەی كۆتری روئیای ئینتەرناسیۆناڵی چەپی كوردی، لەسەر شانی كودەتاچییەكانی بەعس دەنیشتەوە و مەگەر بۆ ریقنەكردنێك ئەگینا لە ئاسمانی كوردستاندا، هەڵفڕینیش لای عار بوو، ئەوە پەشێو بوو دەیگوت "مناڵەكان! ئێمە تووشی سەد كوێرە ڕێین / چرای بیرمان گەلێك كزە/ هەنگاوی كوێرانە دەنێین!". 

ئەوە پەشێو بوو بە بیرۆكەی هەستهەژێنی خۆی دەیدركاند "لەوەتەی هەین/ درۆ لەگەڵ خۆمان دەكەین/ لە ژینمانا/ لە كردەوە و نووسینمانا بێ فەلسەفەین"! ئەوە پەشێو بوو بۆ یەكەمجار، سەبارەت بەو ''قۆنتەراتچییانەی'' ئەم میللەتە "وەك باراشێك/ هاڕینەكەی دراوە بەوان". ورەی بیركردنەوەی بەردەناین و دەیگوت "توخواكەی بپرسن لێیان/ بپرسن لەوانەی چاویان/ تینی ناگاتە بەر پێیان/ مەترسن، بپرسن، بڵێن:/ لەسەفەری دوورگەی خوێنا/ بۆ مناڵان چیتان هێنا؟/ پێمان بڵێن، چیتان هێنا؟!" ئەمانە گوتەی پێنج ساڵ پێش نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول، 15 ساڵ پێش دەسپێكی ئەنفالەكان و، 25 ساڵ پێش چەخماخەخواردنەوەی شەڕی ناوخۆی ئەوانە بوو كە چاویان، تینی نەدەگەیشتە بەرپێیان. كەچی تازە بەتازە دەپرسن، ئەرێ پەشێو بۆ بێدەنگە! 

شیعری پەشێو، زەنگی بەئاگاهێنانەوەیەكی بەردەوام بووە لە ئاست ئەو هەڕەشە زاتی و چارەنووسسازانەی بوونایەتیی نەتەوەیی كورد دەخەنە مەترسییەوە. رۆژگارانێك ئەو، مرۆڤی كوردی لە ''شوانی گورگزادە'' خۆماڵییەكانمان بەئاگادەهێنایەوە، لە‌وانەی كە بەڕێوەبوون، لەژێرناوی گێڕانەوەی دەسەڵات بۆ گەل، كۆمەڵگە بكەن بە "ئازادترین رانەمەڕ''!. ئەو لە هەڕەتی راپەڕین و رزگاریدا، لە ''دێوەرە و كەر''دا، باسی لە وزەی شاراوەی ستەمكاریەتی دەسەڵاتی خۆماڵی دەكرد. كاتێك ''شوانی گورگزادە''ش رۆژی رووناكی ئازادییان لە میللەت كردە شەوی تاریكی براكوژی، ئەو ناهەقی نەبوو بڵێ ''‌چ زوو پێمگوتن، كوندەبۆیانی كەلاوەنشین/ چاویان هەڵنایە بە رۆژی ڕووناك''. 

ئەو پێشبینیی كردبوو پێشڕەوانی كوردایەتی، كۆمەڵگەی كوردی بە چ دەردێك دەبەن، بۆیە دەیگوت ''چ زوو پێمگوتن، ئەو خەرتەلانە ئارام ناگرن/ تا زێدەكەمان نەكەن بە كەلاك''. دیوانی براكوژیی پەشێو، مانیفێستێكی مێژووییە‌ بۆ نەوەكانی داهاتوو، بۆ ناسینەوەی ماهیەتی براكوژەكانی سەدەی بیستەمی كوردستان.

شیعری پەشێو زۆرتر پێشگۆیی كارەساتە دڵتەزێنەكانە تا شینگێڕی بۆ كارەساتەكان. هاواری حەكیمێكی لەسەرهەستە بۆ بەرگرتن لە كارەساتەكانی دادێ‌. جەوهەری هەڵوێستی رەخنەگرانەی پەشێو، دەبێ بەم شێوەیە ببینرێ. هەر ئەم رۆحە رەخنەگرانەیش بوو وای كرد پەشێو بۆ چركەساتێكیش دڵ بەم دەسەڵاتە هەنووكەییەی كوردستان خۆش نەكات. 

بۆ وێنە ئەو كاتانەی كە هێشتا وڵات سەرمەستی بەرخۆری و پارەی رژاو بوو، پەشێو بە شاكارێكی بچكۆلانە، بەڵام پڕبایەخی وەكوو'' دوبەی'' هەموومانی لەو داڕمانە ئابووریی و كۆمەڵایەتیی و ئەخلاقییە ئاگادار دەكردەوە كە ئێستا بەرۆكی كۆمەڵگەی كوردستانی گرتووە، ئەودەم هێشتا مابووی بۆ ئەوەی گوێگرانی شیعری پەشێو، پێی رابچەنن و بەئاگابێنەوە. ئەوانەی لەداهاتوودا شیعری پەشێو بخوێننەوە، رەنگە ئاسانتر لە نهێنیی ئەو تراژیدییە سیاسی و ئابووری و كولتووری و كۆمەڵایەتییە بگەن، كە ئەمڕۆ بەرۆكی كۆمەڵگەی كوردستانی گرتووە.

هەڵبەت سەرەڕای ئەو راستییانەی سەرەوە، گەلێك خاڵی دیكەش كە لەم گوتارە بەرتەسكەدا جێیان نابێتەوە، وەبیرهێنانەوەی ئەو راستییە پێویستە كە پەشێو، بەهیچ پێوەرێك، نە شاعیری ناهومێدییە، نە  شكست. پەشێو، خۆی گوتەنی: ''چۆڕە خوێنە داگیرساوەكە"، ''خەنجەرە هەمیشە هەڵكێشراوەكە''ی دنیای مرۆڤی كورد بووە.  

ئێستا و لەم ساتەوەختەدا كە حەفتاهە‌مین ساڵیادی لەدایكبوونی عەبدوڵڵا پەشێو، دوور لە هەر بۆنە و رێزگرتنێكی شیاوی ئەو مرۆڤە مەزنە، لە بێدەنگییەكی قێزەونی دنیای ئەدەب و رۆشنبیریی كوردیدا تێپەڕ دەبێت، شیعری پەشێو، خەرمانی نیو سەدە داهێنانی بەرپرسیارانەی شاعیرێكی نەتەوەیی، زایەڵەی هاوارێكی بەردەوام و قریشكەی وەخۆهاتنەوەیەكی یەكدەستە لەناو تووناوتوونی مێژووی كارەساتەكانی كورددا. زایەڵەی ویژدانێكی برینداری نەتەوە، كە یەكبین دەنگ دەداتەوە.