ژیاننامەی كەریم بەگی فەتاح بەگ

نووسینی.سەروەرئەحمەد كەریم بەگ

رابەری نەتەوەیی كورد وسەرەك هۆزی هەمەوەندوسوپاسالاری شۆڕشەكەی شێح مەحموود (كەریم بەگ) كوڕی (فەتاح بەگ) ، كوڕی (كوێخا ڕەسوڵ چەڵەوی) كوڕی (جوامێر)ی یەكەمی شۆڕە سواری بەگزادەیە ، لەساڵانی ( 1870 – 1875ز) لەبنەماڵەیكی ئاینی و نیشتمان پەروەر و ئەدەب دۆست و ئاوەدانكارو خانەدانی هەمەوەندا لە تەوقەسەری (قەڵای چەمچەماڵ)دا چاوی بەدونیا هەڵهێناوە ، لەقوتابخانەی (فەتاح بەگ)ی باوكی و (فەقێ‌ قادر)و كوێخا (ڕەسوڵ چەڵەوی) باپیرە گەورەی و (جوامێر ئاغا)و (چەڵەوی) قەدیمی هەمەوەندو (میران بەگی وەڵەد بەگ)ی كە دوو سواری ئازای دوانزە سوارەی مەریوان بوون ، فێری تیر ئەندازی و سوار چاكی و مەشقی سەربازی بووەو لەسەر دەستی مامۆستای تایبەت خوێندویەتی ، بەڵام بەهۆی شەڕو شۆڕو ئازایەتی و ئاوارەیی هۆزەكەیەوە نەیتوانیوە پلەكانی خوێندنی ئەو سەردەمە تەواو بكات . ساڵی(1886) بەو تەمەنی منداڵیەوە لەگەڵ هۆزەكەیدا نەفی دەكرێ‌ و لەگەڵ (محەمەد ئاغا)ی كوڕی (سڵیمان ئاغا) و (ڕەشیدی كوڕی فەتاح) و (عەبدولقادری كوڕی حسێن بەگ) و (حوسەینی كوڕی عەلی) و( مستەفای كوڕی كامیل) و (حەسەن بەگ ) دا، دەگوازرێنەوە بۆ تەرابلوسی ڕۆژئاواو بەڵام هەر زوو دەكەونە كڕینی چەك و وڵاخ و بەرەو كوردستان بەپێ دەكەونە گەڕانەوە .بەڵام ژاندرمەكان پێیان دەزانن‌و لە (تەرهونە) دەوریان دەگرن و (كەریم بەگ) بەچەند دەستە فیشەكێكی كەمەوە تائەو دەمەی چاوەكانی و شانی بریندار دەكرێ‌ لەو دوور وڵاتی و بێ‌ دەرەتانیەدا ئازایانە دەجەنگێ. لەساڵی (1310 ك)دا ، داستانێك تۆمار دەكات كەبەشەهید بوونی (حەسەن بەگ) كۆتایی دێت ، دكتۆر حامد مەحمود عیسی لەنامەی دكتۆراكەیدا كەلەژێر ناوی ( المشكلە الكردیە فی شرق اڵاوسط منذ بدایتها حتی سنە 1991) بەچاپی گەیاندووە باسی لەم پاڵەوانێتیە كردووە . هەروەها دكتۆر (حسامەدین نەقشبەندی) كۆمەڵێ بەڵگەنامەی سەبارەت بە هەمەوەندە نەفی كراوەكانی تەرابلوسی رۆژئاوا بڵاو كردۆتەوە،یەكێك لەبەڵگەنامەكان باسی برینداربوونی كەریم بەگ وشەهید بوونی حەسەن بەگ دەكات و شەرەفی ئەم گەورەترین شەڕوداستانە بەكەریم بەگ دەبەخشێ. لەبەڵگەیەكی دیكەشدا ناوی نزیكەی پەنجا نەفیكراوی دیكەی هەمەوەند دەبینرێ ولەناویادا خوالێخۆشبوو حەیدەر عەزیز خەسرەوی تێدایە. لەگەڵا ئەو هەموو ڕۆژە ڕەش و دژوارەدا كەریم بەگ لەگەڵ (پیرۆزە)ی خێزانی و (تەمینە) و (محەمەد ئاغای كوڕی سلێمان ئاغا) و هاوە لەكانی چیای (جەبەل ئەخزەر)و (بیابانی سینا) و كەناراوەكانی (دەریای سپی ناوەڕاست) و زۆرگ و هەڵەت و بەرزاییەكانی (سوریا)و (لوبنان) و (ڕووباری فورات) دەبەزێنن و دەگەنەوە ناوچەی (دوبز) و خۆیان دەگەیەننە ماڵی ( كەریم صاڵح ئیبراهیم ) لەگوندی (عەمشە)كە لەبنەماڵەی (رەسوڵ چەڵەوی)ن ،پاش حەوانەوەو دەرچوونی ماندوێتیان دەگەڕێنەوە قەڵای چەمچەماڵ و گوندەكانی (مۆفەر)و (قورەتە)وناوچەی بازیان . لەو سەرو بەندەدا (كەریم بەگ) هەربەردەوام دەبێت لەسەر سوارچاكی و مەشقی چەك و تەقەمەنی و قەڵایەكی پتەولەسەر ملەی(تەپەكوڕە) لەگوندی (قەرەتامۆر) دروست دەكات . فەرەج شایەر لێرەشدا دیتە وە دەنگ و دەڵێت: كەریم بەگ كەوتە دەشتو دەروغار

بۆ بنیاد نانی قەڵای دەوری شار

 سەر ڕێگای ( چەمچەماڵ – سەنگاو ) لەتوركەكان دەبەستێ‌ و لێیان ڕادەپەڕێ‌ و چەندین شەڕیان لەدژ دەكات و ناوبانگی ئازایەتی پەیدا دەكات و دەبێتە كەسایەتیەكی بەرزی كۆمەڵایەتی و خاوەن ڕەوشتێكی جوان و لەسەر خۆو بەبەزەیی و كارامەی ئەوتۆ كە كەس نابێت قسەكانی ڕەت كاتەوە ، لەسوار چاكی و تفەنگ چێتی و شەوڕۆیی دا مایەی سەرسوڕمانی هاوەڵەكانی بووە ، لەدانان و داڕشتنی بەرنامەو تاكتیكەكانی شەڕدا شارەزایی تەواوی هەبووەو لەمەیدانی شەڕدا هەمیشە بەبەزەیی و لێبوردەو بەویژدان بووە بەرامبەر بەدیلی دوژمن و دەیان كێشەی زەوی‌وزارو سەدان كێشەی تیرەگەری چارەسەر كردووە . لەساڵی 1915 دا، وەكو سەركردەیەكی لێهاتوو بەشداری شەڕی (شوعەیبە) دەكات ولەساڵی (1916)دا لەناوچەی پێنجوێن لەدژی ڕووسەكان كە بەجەبهەی (قەفقاس) ناوبراوە جەنگاوە ، ساڵی (1918)بەتواناوئیرادەو ئازایەتی خۆی سەرۆكایەتی هۆزەكەی دەكەوێتە دەست و دەسەڵاتەكانی بەسەر ناوچەكانی چەمچەماڵ و بازیان و دیوی سورداش وزۆربەی ناوچەكانی دیكەی كوردستاندا رۆژلەدووای رۆژ دەسەلاتەكانی بەرفراوانتر دەبێت . لەبەهاری (1919)دا شێخ مەحموودی حەفید لەیەكەم كۆبوونەوەی هەڵگیرسانەوەی شۆڕشدا بەپاڵپشتی (كەریم بەگ) دەكەوێتە خۆئامادەكردن بۆبەرپاكردنی شۆڕشێك ، چونكە لەكۆتایی شۆڕشدا هەرخودی شێخی نەمر خۆی دەفەرموێت : (كەریم بەگ) یەكێك لەو كەسانە بووە كەدۆستی هەتا سەرم بووەو لەشۆڕشدا پشتی بەرنەداوم ، بۆسەلماندنی ئەم ڕاستیەش (كەریم بەگ) بەكردەوە لەبەرەبەیانی (21)ی مایسی (1919ز) یەكەم دەستڕێژی گوله دەنێت بەتەوێڵی ئینگلیزەكانەوەو بەریتانیای مەزن دەهەژێنێ‌ و كوردو شۆڕشەكەشی بەدونیا دەناسێنێ‌ . ڕۆژی 25/5/1919 سەركردایەتی شەڕی تاسڵوجە دەكات و ئینگلیزەكان دەشكێنێ‌ و دوویان دەكەوێ‌ و بۆیەكەمین جار شاری چەمچەماڵا لەژێر دەستی ئینگلیزەكان ڕزگار دەكات وتاجی سەركەوتنی لەسەر دەنێ و كابتەن (بۆند)ی یاریدەدەری دادوەری سیاسی تێدا بەدیل دەگرێت و بەسوارەكانیدا دەینێرێتە بەندیخانەی سلێمانی . لە (3)ی حوزەیرانی (1919)دا، لەگەڵ سەید موحەمدی جەباری وهێزەكانی شوان ومەنمی وهەورامی لەچیمەن و قەرەهەنجیر هێرشێكی سوپای ئینگلیز تێك دەشكێنن و مترالۆزەكەشیان لەلایەن كەریم بەگ وسەید محەمەدی جەبارییەوە دەستی بەسەردا دەگیرێ. ڕۆژی (19)ی حوزەیرانی ساڵی ( 1919) لەشەڕی دەربەندی بازیاندا ( كەریم بەگ) تا ئەو دەمەی حەمە ڕەشید جوامێر ئاغا شەهید دەكرێ‌ و خۆشی بریندار دەكرێ‌ شەڕێكی خوێناوی دەگێڕێ‌ تا لەلایەن پێشمەرگەكانیەوە دەگوێزرێتەوە بۆگوندی (خەربەندەلو) ، پاش بەدیل گرتنی شێخ مەحمودیش لەگەڵ سابیربەگ وعەبدوڵڵابەگی كوڕیدا دەست بەرداری چەك نابێت و شەڕی دژی ئینگلیزەكان دەگوێزێتەوە بۆپێدەشتەكانی چەمچەماڵ و كەركوك و سەید موحەمەدی جەباریش دەبێت بەهاوڕێیان . لەكۆبونەوەكەی گوندی ژاڵەی ڕەبات لەهاوینی (1920)دا (كەریم بەگ) بڕیار دەدات بۆهێنانەوەی شێخ مەحمود لەهندستان لەدژی ئینگلیزەكان بجەنگێت‌و بوێرانە توانیویەتی هێزە شۆڕگێڕەكانی كوردستان یەكبخاتەوەو رابەرییان بكات ، هەرلەوكۆبوونەوەیەدا دەڵێت: (ئەگەر كەللەم لە جاو نەدرووبێ شێخ مەحموود لە هندستانەوە ئەهێنمەوە ئێرەوئەم سلێمانی یە). هەربۆیە كابتەن بۆند زۆر بەووردی حیسابی بۆ كردووەو لەیاداشتەكاندا نووسیویەتی : (كەریم بەگ) لەساڵی (1920)ەوە وەكو سەرۆكی بەگزادە ناوبانگی وای دەركردووە كەبەسەر عەشرەتەكەیدا زاڵ بێت ، هەروەها شێخ لەتیفی حەفیدیش ڕاستگۆیانە باس لەوڕۆژە سەخت و ترسناكانە دەكات و سەبارەت بەنەترسی (كەریم بەگ) دەڵًێ‌: خێزانەكەمان دوای گرتنی شێخ مەحمود پەیوەندی نهێنیان بەكەریم بەگی فەتاح بەگی هەمەوەندییەوە هەبووە. ڕۆژی (18ی حوزەیرانی 1922) دا كەریم بەگ لەدژی ئینگلیزەكان و كاپتەن بۆندو كاپتەن ماكانت دابەتەوا وی رادەپەڕێت و (چەرچڵ)ی سەرەك وەزیران لەمەجلیسی عمومی بەریتانیادا دەهێنێتە قسە ، لەگەڵ ئەوەشدا كەریم بەگ گوێ‌ بەهەڕەشەو گوڕەشەكانی نادات و خۆی سەرجادەی (كفری – كەركوك) و پەلاماری كاروانێكی سوپای لیڤی دەدات و چەند كەسێكیان لێدەكوژێت و دەست كەوتی باشی دەبێت و هەواڵی ئەونەبەردییە لەتەمموزی (1922)دا، دەگاتە لەندەن و میسرو هیندستان .دوواتریش سەید محەمەدی جەباری دەبێت بەهاوڕێ وهاوخەباتی. لەڕۆژی (23ی ئابی 1922)دا (كەریم بەگ) بە لەهێزەكەیەوە خۆی دەگەیەنێتە دەربەندی ڕانیەو ئینگلیزەكان تێك دەشكێنێت و كۆنترۆڵی سەر ڕێگەی (بازیان – سلێمانی) دەكات و گەمارۆیەكی تووند دەخاتە سەر شاری سلێمانی و لە (5ئەیلوەلی 1922)دا ڕزگاری دەكات و ئینگلیزەكانیش دوای ئەوەی پروپاگەندەی هێنانەوەی شێخ مەحمود دەكەن بەفڕۆكە بۆی دەردەچن ، لەڕاستیشدا كوشتنی بۆندو ماكانت و تێك شكاندنی ئینگلیزەكان لەدەربەندی ڕانیە،لەسەردەستی(كەریم بەگ) هۆكارێكی گرنگ بوون بۆ ئەوەی ئینگلیزەكان بیر لەهێنانەوەی شێخ مەحمود و كپ كردنەوەی ڕاپەڕینەكانی (كەریم بەگ) بكەنەوە ، هەروەكو مەندوبی سامی لە عیراق لەنامەیەكی دا لە (6/7/1922) دا گووتبووی : ئەوانەی دژی هێنانەوەی شێخ مەحمودن بڕیاریان داوەو لەگەڵ ئەفسەرە سیاسیەكانی ئێمەدا ڕێك كەتوون بۆهێنانەوەی شێخ مەحمود یارمەتی كەریم بەگی هەمەوەند نەدرێت . هەربۆیە ئینگلیزەكان لە ڕۆژی (30 ئەیلولی 1922)دا شێخ مەحمودیان گەیاندەوە سلێمانی ،هەروەكو ئەحمەد خواجە دەڵێت : بەومەرجەی شێخ مەحموود(كەریم بەگ)یان بە پەلبەستراوی بداتە دەست. بەڵام خەیاڵیان خاو بوو ، لەپێش هەموو كەسێكیشدا كەریمی فەتاح بەگ و سابیربەگ وعەبدوڵڵای كوڕی و سەید موحەمەدی جەباری چوونەتەوە پاڵ شێخ مەحموودو ، لە 18ی تشرینی دووەمی 1922دا ،شێخ مەحموود جاڕی سەربەخۆیی كوردستانی داەوو بڵاوی كرۆتە وە كەخۆی مەلیكی كوردستانەو لەڕۆژی (21/12/1922)دا ئاڵای كوردستان لەچەمچەماڵ هەڵكراوە. پێشتریش چالاكیەكانی كەریم بەگ ناوچەی سلێمانی ئاڵۆزاندووە ، بەتایبەتی لەوكاتەی كەریم بەگ لەناوچەی پشدەر هێزەكانی ئینگلیزی تێك شكاند و پێشتریش لەدژی بۆندو ماكانت راپەڕیبوو ، ئەو بۆندەی كە شێخ مەحمودی بەدیلی بردە بەردەم دادگای عورفی بەریتانی ،. ئەم كارانە وای لە هەردوو حكومەتی شاهانەی بەریتاو حكومەتی پاشایەتی عێراق كرد كەبەیانێكی فەرمی لە (22ی كانونی یەكەمی 1922)دا سەبارەت بەدامەزراندنی حكومەتێكی كوردی بەڕابەری شێخ مەحمود واژۆ بكەن . ئیتر بۆدووەم جار شەرەفی درووستبووی حكومەتێكی كوردی بەكەریم بەگ بەخشرایەوە.دوواتریش ئینگلیزەكان رۆژ لەدووای رۆژ زیاتر لەبەرامبەر هێرش وپەلامارەكانی كەریم بەگدا زیاتر تێك دەشكان ، بوویەئینگلیزەكان لەبەڵێنەكانی خۆیان پاش گەز بوونەوەو سلێمانییان داگیركردەوە، بەڵام كەریم بەگ هەر بەردەوام بوو لەهێرش كردنە سەر ئینگلیزەكان و ئەوەبوو لەڕۆژی (17ی حوزەیرانی 1923)دا كەریم بەگ بۆجارێكی تر شاری سلێمانی ڕزگار دەكاتەوەو فەرمانڕانی ناوچەكە دەگرێتە دەست و لەڕووی (كارگێڕی)و (سەربازی) و( دارایی)یەوە ،ڕێكی دەخاتەوە. لەهەمووی گرنگتر ئەودوو یاداشتەیە كە ( كەریم بەگ) لەگەڵ مەلیكی كوردستاندا یەكەمیان: لە (11ی مایسی 1923)ودووەمیشیان لە: 20/3/1925دا ، داویانە بە باڵوێزەكانی ئەمریكا و ئیتالیا و فەرەنساو ئینگلتەرا و توركیاو سەرەك وەزیرانی ئێران و داوای مافی ڕەوای گەلی كوردیان كردووە . ساڵی (1924) ئینگلیزەكان لەڕووی هێزی ئاسمانییەوە بەهێزتر بوونەو (كەریم بەگ) بەوورەیەكی بەرزەوە لەژێربۆمبا بارانی فڕۆكەدا خۆ ڕادەگرێ‌ و لەزۆربەی داستان‌و كارەسات و لاوك و تێكستە فۆلكلۆری و بەیتە كوردەوارییەكاندا بەسەركردەو ڕابەرێكی بەرزو بوێر ناوزەد كراوە ، كەلەهەستە نەتەوایەتیەكەیەوە سەرچاوەی گرتووەو وای لەكۆمەڵانی خەڵكی كوردستان كردووە چاو ببڕنە دەست و تفەنگ و هەڵمەتەكانی و لەڕۆژگارە دژوارەكانیشدا بەفریادڕەسی خۆیانی بزانن .حەبیب عەلی میرانی لە لابه ره (8) ى بەرگی یەكەمى كتيبه كه يدا كه له ژێر ناوى ( لەیادی شەهیدان وئەدیبانی كوردستان)دا،به چاپى گه ياندوه دەڵێت:

شەڕوكوشتاری بەردەربەندم دی

(كەریم )و(صابر)خۆم لەجەنگم دی

خۆێنی هاتەجۆش كەوتەخوێن ڕژان

بۆماف وەر گرتن سوپای كوردستان .* *

بەڵام سەد حەیف و مەخابن بۆ وەرگرتنی خەڵاتێكی چل هەزار ڕوپیەیی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و ئینگلیزەكان كە لە (13/6/1925) دا بۆكوشتنی (كەریم بەگ) وكوڕەكانی (عەبدوڵڵابەگ)و(سابیربەگ) ڕایان گەیاندبوو لەشەوی (29/6/1926) دا كەریم بەگ و(فەیزە)ی مەنمی لەنزیك قەڵاكەی خۆی لەگوندی قەرەتامۆر بەدەستی رووڕەشان وخۆفرۆشانی گەلەكەمان شەهید دەكرێن و دەگەنە كاروانی نەمران ،كەریم بەگ لەپاش خۆی (5)كوڕى ئازا بۆكوردستان بەجێ دێڵێ : بەناوەكانی عەبدوڵڵابەگ ، سابیربەگ ، ئەحمەد بەگ ،عەزیزبەگ ، وەهاب بەگ .